Mga Kino asin Mga Kritisismo ki Robredo

May sarong haciendero kaidto na pina-adal nin agrikultura si aki sa U.P. Los Banos. Sarong aldaw pigkonsulta niya si saiyang aki kun ano an gigibohon sa mga kino na inuubos an saiyang mga paroy. Sabi kan aki: 'Tay, spray-hon mo nin ikos.

Naisip ko ini huli kan Piso-kada-Ikog-nin-Kino na proyekto ni Mayor Dycoco kan Libon bilang pangontra sa naglalakop na destroso nin kino sa mga kaomahan sa agrikultural na banwaan. Dai ko irerecomendar na warakan ni Mayor Dycoco nin ikos an mga kaomahan kundi boot ko lang risahon na an pagdakul na ini nin mga kino sintomas nin bakong balanseng ekolohiya. Nangangahulugan ini na kulang na an mga halas asin mga gamgam na iyong nagkakan kan mga kino. Mantang magayon an programa ni Mayor sa panghalipot na panahon, dapat garo hilingon man an panghaluyan na solusyon, na kabali na an paghapot kun sain na si mga rimoranon o kaya si mga sayong.

Kino man an sakong naisip na imahen sa simbag ni Fr.Wilmer Tria ki Harvey Keh sa posisyon kan huri manongod sa suporta niya sa pangapodan ni Supreme Court Chief Justice Puno para sa moralidad sa gobyerno. Si Keh, presidente kan Youth Leadership and Social Entrepreneurship sa Ateneo de Manila-School of Government. Dai ko aram kun sain o anong okasyon ipinahayag ni Keh an saiyang posisyon na iyo nganing sinimbag ni Tria sa sarong bukas na surat na pigpadara niya samo sa email. Alagad, susog sa blog mismo ni Keh asin duman sa pig-forward kaidto ni Dr. Andy Gimpaya sa e-group kan samong Ateneo H.S. Batch 74, si Keh nagtutubod sa importancia kan edukasyon asin marhay na padalagan nin gobyerno - o mas popular na "good governance" sa literatura ni kauswagan o development. Saro kan saiyang mga "idol," sa lengwahe kan bagong henerasyon, iyo si Jess Robredo.

Segun ki Tria, sa hogop-hogop ni Keh na magtampok nin mga bagong bayani, nalingawan kaini na isabi an katotoohan. Sa saiyang metaporikal na tataramon: "...you fortified a myth, a fantasy of good governance embellished by all the trimmings of a Disney movie." Kaya, indirektamente, sinasabi ni Tria na si Robredo asin an saiyang mga naginibo, sarong mito. Halimbawa, an pighahambog kan Naga na "people's participation" asin an pagtulod kaini nin "transparency asin accountability," mga tataramon nin mga yaon sa development work na kun saimong gamiton garo abracadabra na mabukas nin pintuan nin mga pagmidbid asin "awards," garong sarong "double-speak" ta segun ki Tria an "consultation" saro man sanang "information dissemination." O kaya an website kan Naga mayo nganing sinasabi manongod kan "white elephants" na Naga City Coliseum asin Naga City Sports Complex. O magin an mga konsehal kan ciudad, na nagin na sana pabrika nin mga ordinansa. An siisay man na minakontra, nagigin "frozen delight" asin sasalidahan sa saiyang komitebang pinamamayuhan.




Kaya siisay naggibo kan mito na si Robredo? Ki Tria, trabaho ini kan mga "media consultant, P.R. men or by any other name they are called," na minabilog sa isip nin tawo nin positibong retrato o imahen. Arog baga kan simpleng istilo nin pamumuhay ni Robredo. Segun saiya, an imahen bakong marhay na sukulan nin marhay na padalagan nin gobyerno.

Dai akong pagkontra sa panan-aw na ini ni Tria. Yaon siya sa Naga asin orog niyang naoobserbaran an padalagan kan ciudad. Saro pa, an kuwestiyon nin pagigin bayani, sarong madoot na kadlagan. Kadakul kang hahawanon nganing maliwanagan. Boot kong sabihon, an sarong mito, na minapoon man nanggad sa imahinasyon, sarong "construct," o pigbilog na sarong imahen. An pagtubod ni Keh asin ni Tria parte kan proseso kan pagbibilog na ini. An imahen man mismo kan sarong bayani napapairarom man sa nasambit na proseso nin pagbibilog asin paggagaba. Siguro, malinaw pa man satong giromdom an libro kaidto ni Glen May na pigririkisa an heroismo ni Bonifacio, o magin si mga nagkukuwestiyon man kaidto kan heroismo ni Rizal na soboot, pigpadrinohan kan mga Amerikano an istatura bilang national hero. O digdi sa sato, si kuwestiyon ki Ola o maging si ibang kaiba sa Quince Martires o mga Bikolnon na pigkokonsiderar na bayani kan panahon nin Kastila.

Kaipuhan ta an mga pagrikisa asin mga kritisismong siring kaini, arog kan pagsisirni o pagdalisay nin sarong bulawan. Halimbawa, si Mariano Abella na saro kan mga pinadusahan kan mga Kastila kan 1896, may record na pinawarang saysay an pagkaelehir bilang gobernador kan Ambos Camarines kan 1904 kan Civil Governor na si Luke E. Wright. Ini, huli ta "que durante mucho tiempo antes de la election sus agentes reconocidos recorrian el distrito tratando de hacer sentir a los electores la influencia corruptora del dinero," o sa Bikol, huli sa pamamakal nin boto. Alagad, ano an mga kasalan na ini makakapaina daw sa pagtubod kan iba na sinda bayani? An boot kong sabihon, an konsepto nin heroismo, sa lengwahe ni Kuya Kim, "paweather weather lang." Ngonian pa lang, an Bureau of Post ginibohan na tulos nin selyo si Pacquiao. Sa aga, baka si Arroyo gibohon na Pinoy Idol kan mga arog ni Abalos, para sa "accountability asin transparency," o kaya ni Garcillano, bilang pagmidbid sa pagigin honesto sa pirilian.

Kaipuhan ta an mga pagrikisa asin kritisismong ini huli ta parte man ini kan derecho nin sarong namamanwaan sa sarong demokratikong sociedad. Sa hiling ko si Robredo dai puedeng iyo sanang basolon kan pagbabaha sa Naga, siring na dai siya puedeng basolon manongod kan "commercialization" kan Penafrancia Fiesta (na hona ko ibabali ni Tria sa saiyang mga isyu), huli ta sa enot, an problema kan kapalibutan, problema nin kadaklan. Bako ining lokal na problema o kan Naga sana. Asin sa huri, huli ta an pagpapakusog kan pagtubod pagmangno kan hirarkiya nin simbahan asin mismong kabali sa simbahan. Bako ini ki Caesar. An kakulangan o kapalpakan man sa Naga City People's Council dapat hilingon sa mahiwas na lente. Ano daw an kakulangan asin mga kapalpakan na ini, kaluyahan kan enterong sistema na nakatindog na, asin proseso na yaon na? Sa hiling ko an mga kaluyahan na ini parte nin ano man na proseso o istraktura. Alagad, dai nangangahulugan na dapat nang bayaan ini huli digdi. Bako daw na mas marhay na magbilog kaysa sa maggaba?

An sarong puntong siento porsyentong minaoyon ako ki Tria iyo an isyu manongod sa "succession" sa city hall, na segun saiya sarong manipestasyon nin pagiisip asin padalagan nin sarong tradisyonal na politiko. Bako ining pagsumbiling ki Robredo o amay na pamumulitika. Sa hiling ko, balido an obserbasyon na ini. Mantang dai nahihiling kan mga taga-Naga na may lugar pa man para sa iba na manibirhan bilang City Mayor sa ciudad, pirmeng pagdududahan si Robredo sa saiyang mga motibo asin mga pagtubod. Pagmagpalyar siya, maluwas na binilog man lang palan siya sa hormahan nin tradisyonal na politiko na soboot saiyang sinisikwal.

Madara ini sa sakong huring punto manongod sa kino. An Naga, garo an kaomahan sa Libon na kinikino ngonian. Kun marhay an paroy sa ciudad, siguro huli sa marhay na abono, marhay an patubig, marhay an pagbantay asin pagasikaso laban sa golden kuhol asin mga kosta, kun ano man an mga kabaing kaini sa sarong ciudad. Kun kinikino man ini ngonian, baka kaya inubos-kun-ubos na an mga rimoranon asin sayong, ano man an saindang kabaing, sa ciudad.

Kun siring, dapat garong sprayon nin ikos an Naga.

"Gray Areas"

Igwa kaidtong art exhibit sa Manila na pinag-partisipara nin mga parasurat. Saro kan obra na pinahiling duman iyo si ginibo kan depuntong Alfrredo Navarro Salanga na may titulong "Military Intelligence." Si gibo niya, na inaapod na sarong "installation work," mga brown envelopes na kun buksan mo may mga laog na garo mga mata. Karakter kan mga arog kaining obra, bako an taan kaogmahan an mata, kundi an papagisipon ka, na iyo ngani an epekto kan ginibo ni Salanga. Ini huli ta napapanahon kaidto si mga inaapod na "secret marshalls," si mga nasa serbisyo sa militar o sa pulis na pinawarak kaidto sa Manila na dai nakauniporme. Si puntirya ninda si mga hold-upper orog na sa mga sasakyan panpubliko. Mayong sala sa pagtitipon nin datos sa mga suspetsado nin krimen, na parte nin military inteligence operation, alagad, an nakakatakot iyo an paggamit kan siring na operasyon, kaiba na an pondo, nganing an militar o pulis magin garo sarong Big Brother na nagiikog-ikog sa buhay nin sarong sibilyan sa sarong soboot demokratikong sociedad. Asin ini an nakakangirhat, na iyo nganing garo boot ipahiling ni Salanga, sa saiyang obra.

Siring man kaining ngirhat an namatean ko kan mahiling ko sa You Tube and video kan pagkakabadil na nagkawsa kan kagadanan kan sarong itom na joven na hali pa lang sa pagdalan kan fireworks display sa San Francisco kan bagong taon. Si Oscar Grant, an biktima, pinababa kan mga BART police (ini an mga pulis na nagtataong seguridad sa linya nin tren na nagbibiyahe sa Bay Area digdi sa California) huli sa soboot suntukan na nangyari sa laog kan tren. Sa video kan sarong pasahero na pinahiling sa mga istasyon nin television digdi, mahihiling na nakatukaw na an biktima asin sa saro pang video, nakataas pa an saiyang kamot mantang pinupugulan siya kan may tolong pulis. Nasa imbestigasyon na an kaso asin nakatutok ini sa anggulo kun tuyo o aksidente an pagkakabadil kan biktima.

An insidente minapagiromdom sato kan saro man na nakaka-agid na pangyayari nin kagadanan nin mag-ama kan Disyembre 5 sa United Paranaque Subdivision. An kagadanan kan duwa resulta kan sarong operasyon nin mga pulis na igwang "tip" sa planong hold-up kan mga miembro kan Waray-Waray asin Ozamiz group sa sarong opisina sa sinambit na lugar. Sa ngonian, susog sa imbestigasyon kan Commission on Human Rights, dai pa malinaw kun hali sa anong grupo, kun sa Highway Patrol Group, o sa Special Action Force o hali sa Southern Police Command an nakagadan sa mag-ama. Kaya sabi kan biyuda kan biktima, "So no one killed my husband and child."

Nakakangirhat an siring na mga sitwasyon, enot, huli ta an mga inbuelto mga tawong sinusueldohan kan satong buwis nganing mag-ataman kan satong siguridad. Ika-duwa, an operasyon, halimbawa, sa Paranaque, igwa nang naenot o advance information an mga pulis, kaya lohikal sanang maghapot kita, ano an napasala, ano ta nadamay an inosenteng sibilyan. Siring man an minadalagan na hapot sa sinabi kong kagadanan kan joven na itom na kontrolado na ngani kan mga pulis an sitwasyon.

Puedeng sabihon kan mga awtoridad na an siring na mga sitwasyon kadakul inaapod na "gray areas." Bakong klaradong "black and white." Kaya an pag-otob kan "rules of engagement," na giya sa siring na mga sitwasyon bakong pasil. Puede kong bakalon an siring na argumento, afuera sa sarong punto na bakong dapat pig-manso an mga pulis asin militar nganing mamanehar nin tama an siring na mga sitwasyon? Nin huli ta kun arog kaiyan kaya an argumento, na iyo nganing nagluluwas na pigdedepensa kan pulis, lalo kaining tinutukudan an satong kahandalan asin ngirhat na kun uminabot asin maotro palan an siring na sitwasyon dai kita makaka-asa sa mga pulis na mabidbidan an itom asin an puti. An rason na dakul "gray areas," sa hiling ko, sarong convenienteng dulagan na magpadagos an siring na palpak na trabaho. Ini an nakaka-agid na rason kun kaya nakakalibre an mga opisyal sa presenteng administrasyon, sa pangengenot ni Presidente Arroyo, sa mga kinaiinvueltohan kaining mga isyu. Halimbawa na sana an pag-apod sa sarong Comelec Commissioner ("Will I still win by 1 million?") mantang dai pa tapos an birilangan sa eleksyon, o kaya an sarong Undersecretary of Justice sa kaso kan Alabang Boys. Kun susumahon, sa kaso kan mga invueltong pulis, puede ta ining hilingon na ejemplo nin "incompetence," na puedeng kaiba na an pagkaka-igwa nin magatol na tamuldo; o kaya pagsasayang kan buwis nin mga namamanwaan sa mga gastos arog kan "police intelligence."

Tao po...

Sa samong klase sa kritisismo, an sakong professor minsan naghapot: "Hello, are there humans in these texts?" Digdi, boot niyang mahiling mi an ausencia nin tawo sa mga perang obra na samong binabasa na garo nagin na sana daing direksyon na sulog nin mga tataramon na mayo si nagtataram. Nagiromdoman ko ini katakod kan pagtumbok kan Santo Papa Benedikto XVI kan sarong kawsa kan lakop na kapagtiosan sa kinaban sa ngonian sa saiyang mensahe para sa World Day of Peace kan Bagong Taon. Segun saiya: "The recent crisis demonstrates how financial activity can at times be completely turned in on itself, lacking any long-term consideration of the common good. This lowering of the objectives of global finance to the very short term reduces its capacity to function as a bridge between the present and the future, and as a stimulus to the creation of new opportunities for production and for work in the long term. Finance limited in this way to the short and very short term becomes dangerous for everyone, even for those who benefit when the markets perform well."
Digdi sa Amerika nahiling ko an peligro kan siring na padalagan nin ekonomiya na an inimat-imatan sana iyo an hiridalian na ganancia. Nahiling ko ini sa lakop na "automation," o an pagpadalagan kan mga negosyo na nakasandig sa mga bagong teknolohiya asin makina. Kun mabakal ka sa Home Depot halimbawa nin mga materyales sa harong, kun igwa kang credit card, papadarusduson mo na lang ini sa sarong instrumento na mabasa kan saimong account number sa bangko, kun gurano an kakaltason duman na iyong presyo kan saimong binakal. Dangan, maluwas an resibo na garong dilang dinidila-dilaan ka mantang ini naglululon asin saimong kinukua. Ika man, ilalaog mo na sa plastic an saimong mga binakal. Tapos an transaksyon. Maluwas ka na, mayong tawong masitar saimo o masabing, mabalos. Kun matingag ka, an camera ni Big Brother garo idong nakasunod sa lambang hiro mo.
Pagmakarga ka naman nin gasolina sa Costco, halimbawa pa, siring man na proseso an gigibohon mo na gamit an credit card mo. Matipa ka lang kun perang litro, dangan isusutsot mo na an nguso kan hose sa saimong awto abot na ini makargahan kan itinipa mong litro nin gasolina. Dangan, mahali ka na. Mayong gasoline boy na matrapo-trapo kan salming kan saimong kotse o masabing, "namamasko sir."
Mga ladawan ini kan pagigin eficiente kan dalagan kan buhay sa America. Mga ehemplo ini kan nakapairarom na pagpapahalaga sa rikas, digdi sa nasyon asin panahon na ini, ta sabi ngani ni Bill Gates, "this is the age of velocity." Alagad, sa irarom man kaini an ausencia nin tawo. Mantang nakaka-ara an "work ethics" kan mga Amerikano, an sistema ninda igwang karakter nin dai pakilabot o magin tuyong pagpara kan presencia nin tawo sa trabaho.
Sa hiling ko, saro ining kawsa kan krisis man digdi. Sa katuyuhan na makaganancia sa paagi nin pagtitipid sa trabahador, nauso an "outsourcing" kan produksyon. Kaya, halimbawa, an mga pantalon asin sapatos, dai na ginigibo kan mga Amerikano kundi nin mga Mexicano, Tsino o magin Filipino. Iyo, nakakatabang ini sa ekonomiya kan sinambit na mga nasyon, alagad, may epekto man ini sa kadaklan na mga namamanwaan digdi. Nawawaran sinda nin trabaho mantang ang mga kapitalista, nagtataghoy pasiring sa bangko.
Dai ko sinasabi na haralian nin trabaho an mga Pinoy. Sa hiling ko sana, tama an Santo Papa na dapat isipon an panharaloyan asin pandakulan na karahayan bako idtong nakakabenipisyo sana sa madaling panahon asin dikit na mga tawo. Asin sa hiling ko, an problemang ini nag-uugat sa merkantilistang paghiling sa trabaho. Sa panan-aw na ini, an trabaho o labor, saro sanang "economic factor of production" na an katuyuhan, magproducir nin "goods and services." Boot sabihon, saro ining paagi para sa sarong katuyuhan na kun iisipon luwas sa kahulugan kan pa'no magin o mabuhay na sarong tawo. Kun ikukumpara ta an kahampang na tataramon ta sa trabaho na "hanap-buhay," katakod ini sa kabilugan kan satong eksistencia. Kun kita nagtatrabaho, naghahanap kita nin ikakabuhay na magtatao nin kahulugan sa satong buhay. An panan-aw na ini, sa hiling ko oyon sa katukduan ni Santo Papa Juan Pablo Segundo sa Laborem Exercens kan 1981 kun sain sinabi niya na maiintindihan sana an kahulugan kan trabaho kun hihilingon asin ikokonsiderar an nakapairarom na isyu kan dignidad nin tawo, sarong isyu na enot naman tinaan doon kaidto ni Santo Papa Leo XIII sa saiyang encyclical na Rerum Novarum. Sa nangyayari ngonian sa ekonomiya kan kinaban, nahihiling ta an ausencia nin dignidad kan tawo. Kamugtakan ining mahihiling ta sa hapot na ini: "Ano an sinasabi mong dehumanisasyon, Worker Number 1111958?"

Pandadaya sa Pirilian

Saro kan na-obserbaran ko sa naka-aging pirilian digdi sa Estado Unidos iyo an mga presinto o polling places. Sato sa Pilipinas, pirme ining mga pampublikong eskwelahan ta an Department of Education iyo an tradisyonal na katuwang kan COMELEC sa pagpapaboto abot sa iskutenyo. Digdi, magin an garahe kan harong ginigibong botohan. Daing gayong gastos (kumpara sa milyones de pesos na pirmeng ginagasto kan satong gobyerno) ta mga naaalsang mga eskaparate o booths lang an mga kinakaipuhan kun sain makakasurat an mga botante nin sekreto. Sa hiling ko, an sistemang ini, pagpapahiling bako kan hababang pagpapahalaga sa sufragio kan mga Amerikano kundi kan halangkaw na hagyan kan pagigin onesto ninda. Siyempre may mga "exceptions" digdi, halimbawa si Watergate scandal kan depuntong Richard Nixon, an mga nakakasukang life-style kan mga CEOs sa Wall Street, o kaya magin an pag-agaw kan mga Kano kan satong rebolusyon kan 1896, alagad sa kagabsan ini an nahihiling kong indikasyon kaini ta dai pa ngani na-beynte kuatro oras pakatapos kan eleksyon, igwa na tulos resulta asin sa siring na panahon, tinaas na tulos ni McCain an puting bandera.

Naisip ko kun ano daw nyako kun gibohon man sa harong kan mga ciudadano sa satong nasyon an pirilian, may siring daw na resulta? O baka orog na magigin madugo o kaya mawalat nin mamundong digta sa satong kasaysayan.

Siring kaini an sakong nadukayan sa duwang insidente nin pandadaya sa pirilian na nakasurat sa satong kasaysayan. Enot iyo an na-notaran ni Dean C. Worcester, an dating Commissioner kan Interior Department sa panahon kan pananakop kan mga Amerikano sa satong nasyon, sa pirilian na ginibo sa sakong banwaan na Iriga, kan October 21, 1898. Segun ki Worcester, an eleksyon ginibo sa pamamahala kan mlitary commander, ta maliwanag na panahon pa ini kan giyera, asin bakong insureksyon, kan mga Filipino asin Amerika. Sabi niya: "The voting was oral, and a secretary wrote down the votes of the two candidates under the direction of the commissioner whose friend he was, had been elected, but without stating how many votes he had received." Maliwanag an operasyon kan inaapod tang "lutong-Macao" sa kombinyohan kan namahala kan eleksyon. Tama si obserbasyon ni Worcester na an namahala kan eleksyon, na mga armadong opisyal nin militar, sinunod kan mga botante presisamente huli ta armado sinda. Dinagdag niya na "There were, however, in many cases bitter complaints of the abuses committed by the officers thus 'elected."

Alagad an pinaka maati, kontrobersyal asin amay na ejemplo nin dayaan sa pirilian iyo an laban sa pagka-gobernador kan Ambos Camarines kan Hunyo 16, 1916 kun sain naghampangan sinda Andres Garchitorena, Manuel Crescini, Engracio Imperial asin Francisco Botor. (Si Crescini nagin gobernador man kan provincia asin alcalde kan Iriga. Kan ika-Duwang Giyera Mundial siya asin si Mariano Villafuerte pinugutan nin payo kan mga soboot gerilya sa sahot nin collaboration sa mga Hapon, na segun sa mga historyador na sinda Danny Gerona asin Jose Obias daing pusog na basehan. Ki Dr. Stephen Totanes, an mamundong kapaladan ninda Crescini asin Villafuerte resulta kan diringkilan kan magkakalaban na grupo nin gerilya sa Bikol, sarong bagay na minaoyon sa obserbasyon ni Maj. Gen. Charles Willoughby sa saiyang librong, The Guerilla Resistance Movement in the Philippines, 1941-1945 kun sain sinurat niya kan 1944 na "The Bicol resistance movement remains one of the most confused and least productive of any area in the Philippines. Fighting between units over matters of area command almost exceeds any fighting against the Japanese.")

Sa sinamit na pirilian, pigproklama si Crescini bilang nanggana asin huli kaini, nagplantsar nin protesta si Garchitorena na nagsabing an eleksyon pano nin dayaan asin iregularidad na ginibo sa nagkakaperang banwaan, kaibanan na an munisipyo kaidto nin Iriga. Sa pagdangog kan Korte, napatunayan an mga sahot ni Garchitorena asin an katotoohan na siya an nanggana. Huli kaini asin pakatapos pa nin sarong kaso asin pagdangog na inotro si desisyon na nagsuporta sa kapangganahan ni Garchitorena, nag-apelar sinda Crescini sa Korte Suprema. Sa desisyon na sinurat ni Justice Johnson, sinabi kan Korte na "...whenever the irregularities and frauds are sufficient to defeat the will of the people of the particular municipality or precinct, the entire vote should be rejected, and those who are guilty of such frauds and irregularity should be punished to the very limit of the law."(G.R. No. L-1451 December 18, 1918)

Kabali sa mga banwaan kun sain ginibo an mahiwas na dayaan iyo an Baao, Bato, Buhi, Calabanga, Capalonga, Lagonoy, Mambulao, Minalabac, Nabua, Sangay asin Iriga, na banwaan ni Crescini. An mga daya minakompuesto nin pagbabalyo o pagboto mismo kan mga election inspectors para sa mga botanteng dai man nakarehistro sa partikular na presinto, o kaya dai tataong magsurat, an kaharanihan kan presinto sa harong kan respondente (na si Crescini na an estada kaidto yaon sa baryo San Nicolas), asin an sinasabi kan Korte na "violation of the secrecy of the ballots; and electioneering within the polling places and booths." Garo baga ini arog kan sinasabi kan mga Franco na deja vu. Kabali sa mga election inspectors na ini, mga apoon kan perang prominenteng familia sa Iriga.

Mahihiling na sa kasong ini, dai puedeng gibohon an borotohan sa harong nin mga botante, arog kan ginigibo sa Amerika. Garo may ugat sa kasaysayan an darayaan sa pirilian sa Pilipinas. Harayo pa garo kita sa siring na lebel. Sa hiling ko, huli ta an pandadaya sa eleksyon pagnegar sa kabotan kan mga botante na iyong piggigikanan asin rason mismo kan eksistencia kan Estado asin an instrumento kaini na iyo an gobyerno, an padusa na mapantay sa tataramon kan Korte na "the very limit of law," ley, na sinurat man sana kan mga representante kan mga tawo, iyo mismo an kagadanan. An pagnegar kan kabotan kan mga namamanwaan na saindang pigpapahayag sa eleksyon sarong pagnegar man kan saindang eksistensya bilang ciudadano. Sa halipot na tataramon, mismo an saindang pagkatao, an saindang derechos humanos. Saro ining terorismo nin soberanya. Kaya siring kan mga sinentenciahan sa Indonesia na invuelto duman sa Bali bombing, angay man sindang pugutan nin payo asin siring sa satong kantang Bikol, "ibuntog sa lawod."

Toninong na Aksyon

Sa San Jose State University kun sain ako nag-aadal ngonian, igwang istatuwa nin duwang itom na lalaki na dukong nakatindog sa victory stand na mahihiling mo sa mga sports meet, an saindang mga kumos na kamot na naka-itom na guantes, nakataas sa doros. Sa nakakagiromdom kan 1968 Olympics sa Mexico, matatandaan na ini an ginibo ninda Tommie Smith asin Juan Carlos pakatapos nindang makua an bulawan asin bronse sa 200-meter dash. Sa panahon kaidto na an kolor nin kublit mahiwas na isyu pa man sa mga perang nasyon kan kinaban, kaibanan na an Estados Unidos, an aksyon ninda Smith asin Carlos masasabing simboliko man nanggad. Sa media, inapod ninda idtong "Black Power salute." Pinahimutikan ini ni Smith sa saiyang librong "Silent Gesture," na sabi niya, simbolo nin suporta sa derechos humanos sa irarom kaidto kan International Olympics Human Rights project. Alagad, bako ini an sakong tema sa kolum na ini.

Sinambit ko lang ini bilang patindugan kan sakong paghorop-horop sa kapangganahan ni Barack Obama, na dai manenegaran sarong makasaysayan na momento sa Estados Unidos. Boot ko man ining ihiras bakong sa tubod ako na siya an remedyo kan sala kan policia kan Amerika sa relasyon kaini sa ibang nasyon kan kinaban, kundi kan leksyon kan momentong ini sa politika kan minoriya sa Pilipinas. Kan paka-anunciar pa lang sa media kan kapangganahan ni Obama, nagin garo Bagong Taon an eksena sa samong unibersidad na kan aga, ginibong mga election precincts an ibang mga classrooms. Eksena idtong nagpagiromdom sako, bilang parte kan reportorial team kaidto kan Radio Veritas, kan piglilibot mi na an Metro Manila pakatapos na mapahali an diktador na si Marcos.

May rason na mag-ogma an Amerika ki Obama, orog na sa mga minoriya. Momento idtong haloy nindang hinalat, asin an pinakaharaning imahen na mapahiling kan antisipasyon na ini iyo an lalawgon ni Jessie Jackson na naghihibi mantang nagdidiskurso si Obama sa Chicago pakatapos kan pag-ako ni McCain kan saiyang kadaugan. Mantang saralak an mga rason, primeramente an ekonomiya asin giyera sa Iraq, an nakatabang sa kapangganahan ni Obama na nagsabing siya nagdalagan bakong bilang African-American kundi bilang Amerikano, dai manenegaran na nagin rason man an kolor nin kublit digdi. Mahihiling ini sa boto kan 25 porsiyento kan mga elehidor na katubuan an edad 60 pataas, na nagsuporta ki McCain. Alagad, maliwanag na nagkaigwa naman nin pagbabago sa demograpiya kan botantes kan Amerika ta haros 60 porsiyento, na mga jovenes, an nagsuporta ki Obama. Dai maiibitaran an pagbabago; asin bako ining pag-otro sa islogan ni Obama kundi pahayag nin katooohan, siring sa sinambit kaidto kan sarong Griyegong pilosopo.

Asin ini an leksyon na siguro dapat paghorop-horopan kan minoriya sa politika sa Pilipinas, na an kahulugan bako sana katakod sa eleksyon kundi an kapangyarihan nin mga namamanwaan. Baliskad an realidad sa satong nasyon na an didikit na mga nagkakapot nin poder - an mga tradisyonal na mga politikong pamilya, an oligarkiya kaibahan na an konserbatibong sektor nin Simbahan, an militar asin ibang mga armadong grupo - an naghahadi sa katubuan kan 80 milyon na populasyon kan Pilipinas.

Dai dapat ining magdanay kun boot tang magkaigwa nin pagbabago sa dalagan nin satong pangoro-aldaw na pagkabuhay. Dai madudulagan an pagbabago sa kinaban. Nagibo ta na ini asin kaya ta pang ma-otro na dai nag-aarog sa ibang modelo. Kun minsan, kaipuhan lang an mga toninong na aksyon arog kan ginibo ni Smith asin Carlos sa Olympics. O magin an pag-awit, siring kan rawit-dawit na "I, too, sing of America" kan itom na parasurat na si Langston Hughes, na sarong apirmatibong pagtubod asin, angay na kanta sa kapangganahan, kaibahan na an triumfo ni Obama. Ginibohan ko ini nin dakitaramon para sa parehong kahulugan asin katuyuhan, na ngapit magtukaw man kita sa "atubang nin lamesa" nin ekwalidad asin paggalang nin kapwa nilalang:

Minaawit man, ako, Amerika.

Ako an itom na tugang.
Sinusubol ninda akong magkakan sa kusina
Pag mag-abot an mga kaiba,
alagad ako mina-ogma,
asin minakakan na marhay,
asin minatalubong makusog.

Sa aga,
maatubang ako sa lamesa
pag mag-abot an iba.
Mayong makusog boot
masabi sakong
"Magkakan ka sa kusina,"
Pakatapos.

Apuera digdi,
mahihiling ninda gurano ako kagayon
asin masusupog sinda-

Ako, man, Amerika.

Tanda nin Panahon

Sa sarong bulod sa Lafayette, sarong lugar sa Costa County sa California, nakatirindog an rinibong mga puting krus. Naagihan ko ini kan nakalihis na bulan mantang lunad nin tren kan BART pasiring Antioch kun sain maluto ako nin pansit bato, inulas asin picadillo sa harong kan sakong pinsan para sa semanahan na novena kan organisasyon kan mga taga-Iriga para sa kafiestahan kan patron kan ciudad, si San Antonio de Padua. Sa pinakaituktok kan bulod, nasalimbadan ko an sarong karatula, may nakasurat na numero na sa giromdom ko lampas na sa apat na ribo - an bilang kan mga nagkagaradan nang soldados na Amerikano sa giyera sa Iraq kan Mayo. Binabago an numero susog sa nagbabago man na estadistika kan giyera. Sa atubangan kan sakong puesto, nakatukaw an sarong joven na soldados, garo yaon sa bakasyon alagad nakasulot kan bagong uniporme kan army, an "pixilated" na istilo kan tela kaini garo repleksyon kan tanawon duman sa Lafayette huli ta garo may mga krus ini asin an kabilugan na kolor minaitok sa puti, bulaw, abo, mga kolor na garo para nganing magin tawong-lipod an nagsusulot kaini sa disyerto.

Nagiromdoman ko an biyahe kong ini kasunod kan nominasyon ni Barack Obama bilang kandidato kan Democrats para sa pagka-presidente kan E.U. Saro kaya sa nakapadaog ki Hillary Clinton iyo an saiyang naggigilo-gilong paninindugan manongod sa Iraq. Habo siyang mag-ako na nasala siya sa pagsuporta sa pagpapadara nin mga soldados sa Iraq mantang si Obama kan 2002, nagpahayag na nin pagkontra sa inaapod niyang "rash war" na kulang sa hararom na pagkaintindi asin pagtasa kan giyera.

Sa hiling ko, an giyera sa Iraq saro sa magiging dakulang isyu, apuera sa ekonomiya, sa botohan sa pagka-Presidente. Sa tahaw kan pagluya kan ekonomiya kan nasyon, na mahihiling halimbawa sa paglangkaw kan presyo kan gasolina digdi, an posisyon manongod sa giyera sa Iraq, na sarong sukulan kan paghuros-langkaw kan NYSE, iyong mataong kapangganahan o kadaugan sa maralaban sa eleksyon.

Sa ngonian, an nangongorog asin nakapairarom na diskurso bilang hustipikasyon sa pagsawsaw kan Amerika sa Iraq iyo an inaapod na "clash of civilization", na sa simpleng pagtaram, binubulang an sibilisasyon kan mga Kristiyano sa mga Muslim. Dawa sa madalian sanang pagrikisa, mahihiling an simplistiko asin ironiya kan terminong ini, na sa ngonian, huli sa bentahe kan espasyong demokratiko kan Amerika nahihiling na an kaluyahan, asin an "myopia" asin "paranoia" kan diskurso.

Inaasahan na si McCain, susugon pa giraray an sinambit na pagiisip asin lohika. Sa edad niya, ejemplo siya kan "quintessential" na Republikano, na nagtutubod sa sugong na depinisyon kan katalingkasan, sa paghiling hali sa mata nin, asin para sa Amerikano. Mantang si Obama, huli ta produkto siya kan padagos na sulog kan kasaysayan nin may kolor na mga tawo, na susugon ta ki Lincoln, ki Rosa Parks, ki Martin Luther King, kan mga parasurat na si Langston Hughes o si June Jordan magin sa atletikong sinda Tommy Smith o si Michael Jordan asin sa mga milyones na migrante sa Amerika; inaasahan na saro man nanggad na tanda nin bagong panahon, nin pag-asa na an "daga nin may katalingkasan", bako na lang man nanggad para sa mga Amerikano kundi para sa gabos na mga tawo sa mundo. Alagad, iyo, mahihiling ta kun tama an paglaom na ini, ngapit.

An Abaka sa Satong Kasaysayan asin an Glocalization

Kan nagpasyar ako sa sarong dakulang mall sa San Francisco pakatapos kan sakong klase ngonian na semestre, may nahiling akong mga itinitinda na bistado ko an materyal. Dai nasala si hona ko, iyong gayo si tuod ko, abaka man nanggad si mga pang-interior decor na nahiling ko. Naisip ko na dai mo huhunaon na an sarong materyal na dati katakod sana sa paggibo nin pisi, kataid asin parte na kan mga aksesorya na may mga bistadong pangaran arog kan Lladro o kaya Swarovski.

Halawigon naman nanggad an inabot kan abaka, poon na ini mabisto kan mga Amerikano na mas marhay na materyal para sa saindang mga barko kan panahon nin saindang imperialistang pananakop sa satong nasyon. Sa ngonian, sa pag-oolay manongod sa abaka, dai nalilingawan, siring sa inooro-otrong reklamo, asin siring sa titulo kan libro ni Norman Owen kan nagrereynar an abaka sa satong rona , na nagdara lang ini nin "Prosperity Without Progress." Panahon na garong magka-igwa kita nin bagong perspectibo, nin ibang panan-aw.

Panahon nang makanood kita sa satong kasaysayan asin gibohon an pagpapakarhay kan presente asin futuro kan satong nasyon, sa tabang kan leksyon kan nakaagi. Halimbawa, an abaka. Kan aki pa ako, may kanta kaidto na sarong pampadisganar sa amay na pag-aagom: "...(dawa) suru-Sabadong maghagkot/kulang pa nganing ibakal nin sinapot." Para sa mga yaon sa marriage counseling, magayon ining materyal. Alagad, sa mga yaon sa industriya kan abaka, saro ining disintensibo. Mabusisi man nanggad an pagpuproseso kan abaka. Si Luis Nee, sarong Francong botanist na nakadigdi sa Bikol kan 1792 asin iyong kagsadiri kan apelyidong nakatakod sa scientific name kan abaka; asin si Frederick Sawyer, sarong Amerikanong parasurat, parehong naka-obserbar kan mabusising prosesong ini. Alagad, kun hihilingon ta sa tamang perspektibo, ini huli man ta kan magdirigdi sinda, yaon pa sa pre-Industrial na panahon an produksyon kan abaka. May mga modernisasyon naman na nangyari sa mga proseso asin paagi kan produksiyon kaini. Alagad, bako ini an punto ko digdi kundi an realidad kan pagbabago. An abaka puede pang magin salbasyon kan kapagtiosan kan Bikol. Kaipuhan sanang hilingon ta kun paano ini makakasabay sa mga pagbabago kan panahon.

Kan marhay pa an barakalan kan abaka, an Iriga, segun ki William Freer, an Amerikanong Superintendente kan public schools sa Camarines Sur, ika-tolo sa pinakadakulang pinagkukuahan nin abaka sa Ambos Camarines, sunod sana sa Nueva Caceres asin sa Daet. An abaka an nagdara kan mga Basqueng apelyido arog kan Garchitorena asin Sarratos, an taga Tayabas na Abella (kan bistadong Quince Martieres); asin Lamiel, Garcia asin si Feced (Quiapquiap) na magkaigwa nin mga tanuman sa palibot kan Mt. Iriga. Ini man an dahilan kun tano ta kadakul na mga dayuhan sa Iriga pag-abot kan mga Amerikano sa rehiyon. Halimbawa, an mahilig sa pabayleng si Brig. Gen. James Parker, na kan nadestino sa Iriga kan 1902 saro pa sanang koronel, nakursunadahan na maray an sarong mestisang Tsino, na biyo niya pating isinurat sa saiyang memoir, The Old Army. Asin kan 1930s, an sinasabing Greta Garbo of the Philippines, iyo an taga-Irigang si Gilda Gales na an ama, ahente kan Smith, Bell and Kline na parabakal nin abaka asin kan ilang-ilang oil na saro kan produktong bantog an Iriga poon pa kan panahon nin Kastila. Para mientras, sa Albay, sa mga sinurat ninda Montero y Vidal, Jose Montano, Polo de Lara, an Francong si Alfred Marche, an Aleman na si Feodor Jagor asin an dating gobernador kan provincia na si Alvarez Guerra, igwa nin mga memorya kan kasikatan kan abaka na sa panahon na idto, naggibo kan Albay bilang saro kan pinakamayaman na provincia sa enterong nasyon. Dai lang mahahaloy sa pag-abot kan 1900, mamartsa si Gen. Kobe sa Bicol nganing bukasan an rehiyon sa merkadong mundial o global market.
Ini an teatro asin merkado na kaipuhan tang atubangon, na magkaigwa nin bagong panan-aw asin kakayahan, kun boot tang makilaban an mga lokal tang produkto, arog kaidtong abakang nahiling ko sa Nordstrom. An apod kan panan-aw na ini, iyo an glocalization.